Bugün yaşayan çoğu insanın, covid-19 ortaya çıkana kadar bulaşıcı hastalık salgınları konusunda bir deneyimi yoktu. Covid-19 aşıları yeni kullanıma girmişken, biz de insanlık tarihindeki en bulaşıcı hastalıkların üçüne ve onlarla savaşmak için geliştirilen aşılara bakalım.
Çiçek Hastalığı
Çiçek hastalığına iki virüs varyantından biri neden oluyor: Variola majör ve Variola minör.
M.S. 735 ve 737 yılları arasında Japonya’da devam eden çiçek hastalığı salgını, ülke nüfusunun üçte birine yakınının ölümüne yol açtı. Avrupa’da Orta Çağ sırasında Haçlı Seferleri için yapılan yolculuklar çiçek hastalığının geniş çaplı olarak yayılmasına neden oldu ve Avrupalı kaşifler hastalığı kendileriyle birlikte Yeni Dünya’ya götürdüler. Orada, hastalık ona karşı doğal bir bağışıklığı olmayan yerli halkları büyük ölçüde yok etti. 18’inci yüzyılda, çiçek hastalığı Avrupa’da her yıl tahminen 400,000 kişiyi öldürdü.
Çiçek hastalığı havada bulunan virüs parçacıklarının solunması yoluyla bulaşıyor ama hastalık aynı zamanda vücut sıvılarıyla ya da kontamine olmuş nevresim veya kıyafet gibi objelerle temas edilmesiyle de yayılabiliyor.
Hastalığın ölüm oranı yaklaşık yüzde 30 ve bu oran küçük çocuklarda daha yüksek. Doğal olarak meydana gelen son çiçek hastalığı vakası Ekim 1977’de görüldü ve 1980’de, Dünya Sağlık Örgütü onu yok edilmiş bir hastalık olarak değerlendirdi.
Genel anlamda, çiçek hastalığının aşısını yaratan kişi olarak kabul gören, İngiliz bir doktor olan Edward Jenner. Jenner sağdıkları ineklerden inek çiçeği hastalığı kapan sütçü kızların çiçek hastalığına karşı bağışıklığı olduğunu fark etmişti. 14 Mayıs 1796’da, bir sütçü kızın ellerinde inek çiçeği hastalığı nedeniyle çıkmış olan kabarcıklardan irin elde eden Jenner, bahçıvanının oğlu olan James Phipps adındaki sekiz yaşındaki erkek çocuğunu aşıladı. Jenner sonra Phipps’i çiçek hastalığına maruz bıraktı ve çocuğun hastalığa karşı bağışıklığı olduğu ortaya çıktı. 1840 yılında, Britanya hükümeti halkına ücretsiz inek çiçeği aşısı sunuyordu.
Çocuk Felci
20’nci yüzyılın ilk on yıllarında, poliomyelit ya da çocuk felci hastalığı Dünya’daki çocukların yaz ve sonbahar mevsimlerinde peşlerini bırakmıyordu. Tropik bölgelerdeyse, yıl boyunca bir tehdit oluşturuyordu. Çocuk felci hastalığı, enfekte dışkının ağza girmesi ya da insan dışkısı veya tükürüğüne maruz kalmış yiyecek veya su yoluyla bulaşıyor.
Bazı çocuk felci vakaları hafif veya hatta asemptomatik olsa da, vakaların yüzde 1’inde virüs merkezi sinir sistemine giriyor ve burada omuriliği, beyin sapını ya da beynin motor korteksini etkiliyor. Ardından felce neden olabiliyor. Bu felç bacaklarda meydana gelebiliyor ya da tüm vücutta etkili olabiliyor.
İlk çocuk felci aşısı 1950 yılında, Polonyalı-Amerikalı bir virolog olan Hilary Koprowski tarafından geliştirildi ve bu aşıda canlı ama zayıflatılmış virüs kullanıldı. 12 Nisan 1955’te, Pittsburgh Üniversitesi’nden doktor ve tıp araştırmacısı Jonas Salk ilk inaktif çocuk felci aşısını tanıttı. Enjeksiyon yoluyla uygulanan aşının yüzde 99 oranında etkili olduğu kanıtlandı.
1954’te, Polonyalı-Amerikalı bir doktor ve mikrobiyolog olan Albert Sabin oral çocuk felci aşısını buldu. Sabin 1956 ve 1960 yılları arasında Rus bilim insanlarıyla birlikte aşıyı mükemmelleştirmek üzerinde çalıştı ve 1961 yılında Sabin’in aşısı geniş çaplı olarak Amerikalıların erişimine açıldı.
Kızamık
1950’li yıllarda Dünya’nın en bulaşıcı hastalıklarından biri olan kızamık ABD’deki sınıfları kasıp kavuruyordu. Kızamık son derece bulaşıcı bir hastalık ve ona maruz kalan her on kişiden dokuzu hastalığı geliştiriyor.
Kızamık virüsü 40 derece gibi çok yüksek derecedeki ateşlere, göz iltihaplarına, ağızda Koplik lekelerine ve tüm vücutta döküntülere neden oluyor. Kızamık çok sinsi bir hastalık çünkü vücutta kulak enfeksiyonu, zatürree ve ensefalit gibi ikincil enfeksiyonlar başlatıyor.
1529 yılında, Küba’daki kızamık salgını ülke nüfusunun üçte ikisinin ve 1531’de de, Meksika ve Orta Amerika’yı kasıp kavurmaya geçmeden önce, Honduras nüfusunun yarısının ölümüne neden oldu. 1850’li yıllarda Hawaii nüfusunun yüzde 20’sini öldüren hastalık, 1875’te de 40,000’i aşkın Fijiliyi öldürdü. Kızamığın 1855 ve 2005 yılları arasında Dünya genelinde 200 milyon civarında insanı öldürdüğü tahmin ediliyor.
1963 yılında, Amerikalı virolog John Enders ve Dr. Thomas Peebles, hastalığa yakalanan insanlardan alınan kan örneklerinden kızamık virüsünü izole ettiler ve ilk kızamık aşısını yarattılar.
1968’de, Amerikalı mikrobiyolog Maurice Hilleman bu aşıyı geliştirdi ve 1968’den bu yana, Edmonston-Enders aşısı ABD’de kullanılan tek kızamık aşısı oldu.
Kızamık çoğunlukla Afrika ve Asya gibi gelişmekte olan bölgelerde olmak üzere, yılda yaklaşık 20 milyon insanı etkiliyor. Bugün, çocukların sadece yüzde 70’inin tavsiye edilen iki doz kızamık aşısını da olduğu tahmin ediliyor. Şu anda, kızamık vakaları son 20 yılın en yüksek düzeyinde ve son dört yıl içinde de ölümler yüzde 50 oranında arttı.
Covid-19’un insanlığı tehdit eden birçok hastalıktan sadece bir tanesi olduğunu unutmak kolay ve bizim bu hastalıkları kontrol altında tutan aşıları yaratan bilim insanlarına teşekkür etmemiz gerekiyor.
Orijinal makale: Interesting Engineering
